درنگ

 

من اهل پادکست گوش دادن نیستم، چند باری تلاش کردم اما واقعا جذب نشدم. سارا زیاد پادکست گوش می‌دهد از آنهایی که تم داستان و روایتِ یک رویداد است، با وجود این که گاها جذب داستانش می‌شدم اما باز هم چیزی در گوش دادنش آزارم می‌داد. مدتی قبل بحثی بی‌ربط از جایی بی‌ربط شکل گرفت باعث شد ادبیات و کلماتی برای توصیف چرایی این موضوع داشته باشم*. آن بحث این بود که من آدم کتاب‌خوانی نیستم، به این معنی که تعداد زیادی کتاب را در مدتی کوتاه نمی‌خوانم و حتی به نظرم این کار مخرب است و شخصا ترجیح می‌دهم کتابهای غیر داستانی را بیشتر از ماهی یک بار نخوانم. در بحث کردن با این و آن که چرا به نظرم خواندن کتاب زیاد در مدت کوتاه مفید نیست به یک واژه رسیدم: درنگ! بعضا به حرفهای من نقد می‌کردند که با تکنیک‌های تندخوانی می‌شود کتاب قطوری را در مدتی کوتاه خواند اما من همچنان حرفشان را قبول نمی‌کردم اما نمی‌توانستم توضیح دهم که ایراد حرفشان چیست، حالا می‌فهمم: با تکنیک‌های تندخوانی همچنان شما نمی‌توانید بر سر کتاب درنگ کنید. مشکلم با پادکست نیز همین است، پادکست فرصت درنگ بر محتوی را به شما نمی‌دهد، شما نمی‌توانید جمله‌ای که نمی‌فهمید را بارها بخوانید، شما نمی‌توانید بر سر قسمتی ایستاده و در اینترنت درباره آن جست و جو کنید و جزئیاتش را بفهمید، مهمتر از همه شما نمی‌توانید با محتوی دیالوگ برقرار کنید و از جاهای نامفهومش سوال بپرسید و به متن نقد وارد کنید و ...، تمام این‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که بر سر محتوی درنگ کنید، نه این که تکنیک‌های تندخوانی در عین حفظ توانایی درک مطلب را استفاده کنید. اگر بخواهم کمی متواضعانه‌تر بگویم، حداقل من نمی‌توانم، من دوست دارم در محتوای کتاب غرق شوم و چنان وارد جزئیات ماجرای کتاب و ایده‌های آن بشوم که شب‌ها خوابی درباره محتوی کتاب ببینم (تقریبا همیشه کتابها را اینطور می‌خوانم، یادم می‌آید که موقع خواندن متنی درباره تاریخ روم چنان وارد جزئیات شدم که شب‌ها خواب می‌دیدم از سنای روم برایم دستوری آمده برای فتح سرزمینی دور! یا موقع خواندن تاریخ حوالی 1299، شب در خواب با افسران قزاق در حال کودتا در تهران بودیم!)

راستش پژوهش را هم همینطوری دوست دارم، جدیدا که فرصت یافتم به دور از هیاهوی معمول، در فیزیک عمیق شوم و اصطلاحا «پژوهش» کنم، دوباره یادم آمد آن چیزی که واقعا دوست دارم پاسخ دادن به سوالات بی‌پاسخ جامعه علمی نیست، عمیق شدن و یاد گرفتن و واضح کردن قسمت‌هایی از دانش فیزیکم است که حس می‌کنم واضح نیستند یا به اندازه کافی آن را خوب نمی‌فهمم ( و طبیعتا آن قسمت‌هایی که به نظرم مهم هستند). سوالاتی ساده در این حد که تقریب سیال کامل از کجا می‌آید یا این که فرمول آنتروپی شنون چه توجیهی دارد و ... . گرچه بیشتر این سوالات را احتمالا جایی در جامعه علمی کسی پاسخ داده و بررسی کرده ( و معمولا با کمی جست و جو آنها را پیدا می‌کنم) اما فهمیدن شخصی آنها و بازگرداندن آنها به زبان شخصی خودم برای خودم بسیار جالب و مفرح است. البته باید پژوهش هم بکنم! به هر حال موسسه پول مفت به ما نمی‌دهد، اما روش پژوهش من هم اکثرا حول همین است، یا این سوالات جالب را حوالی پژوهشی مشخص انتخاب می‌کنم یا این که اگر خوش شانس باشم پژوهش را حول بعضی از این سوالات انتخاب می‌کنم (هنوز آنقدر بعضی سوالاتم را خوب نپخته‌ام که این کار را بکنم، امیدوارم در این مدت حضورم اینجا موفق بشوم که بالاخره پژوهش‌هایی را حول بعضی سوالات عمیقم شروع کنم).

پ.ن: مدتها بود ننوشته بودم! بخشی از آن تقصیر توییتر است، جدیدا بیشتر تکانه‌های لحظه‌ای و ایده‌های ذهنی ناگهانی‌ام را آنجا خالی می‌کنم، نمی‌دانم شاید خوب هم نیست، بهتر است برگردم به نوشتن طولانی، این نوشته حالا لذت زیادی به من داد. شاید بعدا از فیزیک و سوالاتم بیشتر بنویسم.

پ.ن2: دنبال حساب توییترم نباشید! ناشناس می‌نویسم، اول به خاطر ملاحظات امنیتی از ترس نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی چنین کردم، حالا  ترس از مخالفان جمهوری اسلامی و فرهنگ زامبی‌وار آنها هم به آن اضافه شده! فضای سیاسی توییتر واقعا ربطی به سیاست ندارد، بیشتر صحنه عقده گشایی طرفین است تا بحث تقابل نیروهای سیاسی.

*به نظرم ما آدم‌ها در سطح ناخودآگاهمان ایده‌های بدیعِ زیادی داریم اما بیان کردن منطقی آن ایده‌ها و دلیل آوردن و توضیح دادن آنها کاری است که به این آسانی رخ نمی‌دهد، به نظرم یکی از مهمترین کارهای فیلسوفان بیان این ایده‌ها با ادبیاتی مناسب و قانع کننده است. فی‌المثل احتمالا ایده‌های مارکس  را خیلی از متفکران و حتی خارج از اهالی قلم (مثل سیاست‌مداران و امپراتوران) داشته‌اند و بخش‌های مختلفی از آن را حس کرده‌اند اما اولین بار این مارکس بود که آنها را بر بستری فلسفی و منسجم نشاند و با کلماتی قابل فهم و به صورتی واضح بیان کرد و صد البته این وضوح و انسجام باعث شد بتواند بسیار عمیق‌تر حرف بزند. همین موضوع به نظرم در مورد ریاضی هم صادق است، ریاضی‌دان خوب کسی است که می‌تواند شهودهایش را بر بستری فرمال و صوری سوار کند طوری که بقیه هم قانع شوند، همان چیزی که به آن می‌گویند «اثبات قضیه».

بزرگ شدن یک جوجه پوزیتیویست

بچه‌تر که بودم فکر می‌کردم مهمترین مسئله‌ای که در جهان وجود داره مسائل علمیه، توی آسمون‌ها چه خبره؟ ماده تاریک چیه؟ چرا انفجار بزرگ رخ داده؟ به نظرم این واقعیت که اندازه بشر تو جهان هیچ حساب میشه، باعث می‌شد که دیگه بقیه مسائل زمینی به طور کلی بی‌ربط محسوب بشند.

هنوز هم علاقه من به مسائل علمی از بین نرفته اما الان که بزرگتر شدم فهمیدم مهمترین مسئله انسان با جهانِ اطرافش، از آدما گرفته تا محیط زندگی تا حتی کل کیهان، احساسی هست که نسبت به اون داره نه جزئیات مسائل علمی.

 

پ.ن: توی وبلاگ قبلیم یه بار درباره این تحول ذهنی‌ خودم مفصل نوشته بودم که از کجا شروع شد و چطور پیشرفت و چرا به اینجا رسید، شاید قدرت‌مندترین نقطه عطفش عاشق سارا شدن بود، شاید بعدا حوصله کنم و دوباره بنویسم.

سیاست در ایران

اخیرا مدتی است که در حال مطالعه کتاب «ایران بین دو انقلاب» آبراهامیان هستم، در حین مطالعه کتاب در این فکر بودم که کدام گرایش فکری-سیاسی مناسب ایران است؟ حکومت سنتی؟ حکومت چپ؟ حکومت راست؟ چی؟ یا اگر از من بپرسند طرفدار کدام اندیشه سیاسی هستی چه بگویم؟ اما چیزی عجیب در سیاست‌ورزی ایرانیان (چه مردم چه نخبگان حاکم) توجهم را جلب کرد، ایرانیان مهمترین پیش‌شرط سیاست ورزی را هرگز نداشته‌اند و آن عملگرایی بود. تصمیمات سیاسی ایرانیان اغلب بر اساس آرزوها و تمایلات فکری و اقتصادیشان است نه واقعیت‌های موجود، به عبارتی پایشان روی زمین نیست.

برای مثال حزب توده برنامه‌هایی برای بهبود وضع کارگران داشت که در عمل موجب تضعیف شدید موقعیت حزب توده شد، راستگرایان برنامه‌های اصلاحاتی را در زمان رضاشاه اجرایی کردند که مثلا ایران را یکپارچه کنند اما زمینه‌هایی فراهم کردند که بعد از شهریور 20 ایران تجزیه شد! مذهبی‌ها بعد از انقلاب مثلا خواستند ایران را اسلامی‌تر کنند اما مردم سکولارتر شدند و ... خلاصه باید با ذره‌بین سیاست ایران را دنبال کنید تا بتوانید معدود سیاست‌مدار عملگرایی چون قوام را بیابید. قوام شخصیت جالبی ندارد اما عملگرایی و توجهش به واقعیت‌ها حقیقتا ستودنی است و باید الگوی سیاست‌ورزی باشد. شاه عباس هم درجه بالایی از عملگرایی را نشان می‌داد و هنگامی که می‌دانست رویارویی نظامی ایران و عثمانی جز از دست رفتن خاک نتیجه دیگری ندارد، قراردادی با عثمانی عقد می‌کرد و حتی قسمت‌های بیشتری از خاک ایران را می‌بخشید تا اوضاع داخلی را منظم کند. از دست رفتن خاک ایران در قرارداد ترکمن‌چای و گلستان هم نتیجه توجه نکردن ایران به واقعیت‌های موجود و تفاوت قدرت ایران و روسیه بود.

 تا زمانی که سیاست‌ورزی در ایران مبتنی بر واقعیت نشود و سیاست‌مدار سیاست‌های خود را بر مبنای واقعیت و ظرفیت و محدودیت‌های موجود تنظیم نکند و تنها از آروزها و خواسته‌هایش حرف بزند و بر اساس آن عمل کند به نظرم صحبت از گرایش و اندیشه سیاسی در ایران بی‌ربط است. در چنین شرایط نامعقولی* سیاست در ایران بیشتر شبیه یک حمام گرمایی تولید نتایج تصادفی است! چند نیروی اجتماعی به صورت کور با هم درگیر می‌شوند و نتیجه بر حسب زور طرفین و شرایط و فرایندهای پیچیده‌ی آشوبناک بالاخره به یک سمت می‌چربد و نتیجه‌ای از آن بیرون می‌آید.

*منظورم از این نامعقول بودن این نیست که ایرانیان در سیاست روان‌پریش هستند و هیچ مبنای عقلانی ندارند، منظورم این است که عقل دوراندیشانه ندارند، تصمیمی می‌گیرند که در کوتاه مدت (بسیار کوتاه مدت) در راستای منافع‌شان به نظر می‌رسد اما در عمل باعث می‌شود در بلندمدت علیه منافع‌شان از آب در آید و دو قدم دورتر از نوک دماغ‌شان را نمی‌بینند.

علم چیست، پادکست

بالاخره متن یادداشت‌های علم چیست را تبدیل به پادکست کردم. می‌توانید در اینجا گوش بدهید و خوشحال می‌شوم اگر به فلسفه علم علاقه دارید نظر خود را در با من در میان بگذارید.

تله آکادمی

راستش من جز معدود انسان‌های خوشبختی بوده‌ام که از دوران کودکی نیز می‌دانستم که چه کاری را دوست دارم، می‌دانستم که دوست دارم در محیطی شبیه دانشگاه باشم و تا ابد در مورد مسائل فکری بیاموزم و یاد بدهم. اکنون که بزرگتر شده‌ام می‌دانم که چنین محیطی اسمش آکادمی است و هنوز هم با وجود آشنایی با سختی‌ها و نقایصش تقریبا به همان اندازه کودکی علاقه‌مندم در این محیط باشم و روزگار بگذارنم (به این دلیل ساده که هنوز شبیه‌ترین محیط به چیز است که دوست دارم، خیلی بیشتر از محیط تجارت و صنعت). با این همه آکادمی تله‌های روانی متعددی در مقابل اهالی‌اش می‌گذارد که می‌تواند باعث به وجود آمدن تفکرات عجیبی در اهالی آکادمی شود.

محیط آکادمی در مقابل دنیای واقعی بسیار محدود و کوچک است، اهالی آکادمی هم نوعا تمایل دارند با جدا کردن خودشان از محیط بیرون، از خودشان محافظت کنند. این محافظت دو بُعد دارد، بُعد خودآگاهانه‌اش تلاش برای تمرکز روی مسائل است، مخصوصا اگر بخواهید در رشته‌ای بسیار مجرد (رشته‌های نزدیک به ریاضی یا فلسفه) کار کنید خیلی از اوقات ناچار هستید تمرکز طولانی مدتی داشته باشید که زندگی دنیای شلوغ بیرون این اجازه را به شما نمی‌دهد، همینطور وقتی میخواهید به موضوعی مجرد در آکادمی فکر کنید ناچار هستید مسئله را ساده و قابل کنترل کنید تا بتوانید آن را راحتتر تحلیل کنید و این کار نیز قدم بعدی جدا شدن اهالی آکادمی از واقعیتِ واقعیت است.

اما بُعد مهمی از این جدایی ناخودآگاه است، در دنیای پر رقابت آکادمی امروز، برای انجام دادن کاری مهم شما باید روی مسئله خود مقدار بسیار زیادی وقت صرف کنید که اغلب باعث می‌شود از میانگین جامعه یا به اصطلاح از «کف خیابان» دور باشید، این دوری از کف خیابان باعث می‌شود در بسیاری از توانایی‌های عادی زندگی روزمره‌ی کف خیابان بسیار ضعیف‌تر از اهالی کف خیابان، یعنی اکثریت قریب به اتفاق آدم‌ها، باشید و هنگامی هم که در موقعیتی اجتماعی بیرون از آکادمی، مهمانی خانوادگی یا سفر دوستانه یا جلسه ساختمان و ...قرار بگیرید این ضعف را به وضوح احساس کنید، چون آن چیزی که باعث اقتدار شما درون آکادمی بود اینجا به کار خاصی نمی‌آید و همان توانایی‌های کف خیابان است که در اولین برخورد به چشم می‌آید. این ضعف که ابدا از چشم خود آکادمیسین پنهان نمی‌ماند البته معمولا برای اهالی آکادمی غیر قابل تحمل است، کسی را تصور کنید که در تمام طول عمرش از مدرسه تا دانشگاه با اعداد معدل و تعداد ارجاع و رتبه دانشگاه و ... سنجیده شده و همیشه جز بهترین‌ها بوده حالا چطور باید تحمل کند که در مسئله ساده‌ای مثل حرف زدن در یک جمع خانوادگی جز آخرین نفرات آدمهایی قرار بگیرد که اتفاقا اغلب در همان مدرسه و دانشگاه جز متوسط به پایین‌ها بودند و حالا آنها هستند که برتری‌شان به چشم می‌آید. بنابر این راحتترین تله‌ای که آکادمی برای اهالی‌اش ایجاد می‌کند خزیدن از دنیای بیرون به دنیای درون آکادمی است تا روانشان از برخورد در چنین موقعیت‌هایی محافظت شود، آنها اغلب سعی می‌کنند با آدمهایی شبیه خودشان معاشرت کنند تا در چنان موقعیت‌هایی قرار نگیرند که ضعف‌شان در دیگر زمینه‌ها به رخ کشیده شود. به خصوص موفق‌ترین‌های آکادمی بیشتر از بقیه دچار این تله می‌شوند چرا که خیلی کم طعم گس شکست و آخر بودن را چشیده‌اند و توانایی مدیریت افکارشان در این موقعیت را ندارند و اغلب ساده‌ترین راه را انتخاب می‌کنند.

راه حل چیست؟ من فکر می‌کنم راه حل مواجه گشاده‌رویانه و گاه‌گاهی با دنیای بیرون و پذیرش معمولی بودن است. اما گمان می‌کنم این پذیرش نه تنها باعث فرو ریختن دیوار ناخودآگاه اهالی آکادمی نسبت به بیرون باشد، بلکه درون خود آکادمی هم به آن شخص اجازه شکست و ضعف بدهد که این برای کار داخل خود آکادمی هم بسیار مهم است. گاهی اساتید داخل آکادمی برای این که نشان دهند همیشه در اوج هستند و در فضای مسابقه مقاومت عجیبی در برابر فهم از خود نشان می‌دهند، از مغزهای بسیار درخشان و بزرگی شنیده‌ام که به طرز ترسناکی طفره می‌روند از اعتراف به این که در عمده مسیر پژوهشی خود به بیراهه رفته‌اند و چون بسیار باهوش هم هستند، راه‌های به ظاهر منطقی هم برای فرار از این اعتراف پیدا می‌کنند. این پذیرش به خود اهالی آکادمی کمک می‌کند با موضوع پژوهشی خود هم گشاده‌رویانه‌تر برخورد کنند، بفهمند که زندگی مسابقه نیست و آکادمی رقابت برای بهترین شدن نیست، بلکه تلاشی جمعی برای فهم عمیق طبیعت است، چیزی که شاید هر روز در آکادمی کمرنگ‌تر می‌شود.

من فیلم Good Will Hunting را در این زمینه بسیار دوست دارم. بخشی از این فیلم درباره مواجهه یک آکادمیسین بسیار موفق (اما جدا از جامعه) با کسی است که تجربه‌ای عمیق از زندگی واقعی کسب کرده‌ است. و در لایه‌ای عمیق‌تر این فیلم درباره مواجه ارزش‌های مسابقه‌گونه دنیای جدید با تلاش برای تجربه واقعی زندگی خارج از این مسابقه است که دست بر قضا مثال این مسابقه همان مسابقه موفقیت درون آکادمی است. البته تجربه واقعی دنیای بیرون، غنی، متنوع، خشن و خیلی اوقات دردناک است. کسانی که در معرض برهنه‌ترین تجربه‌های زندگی قرار می‌گیرند، اگر بتوانند خودشان را جمع و جور کنند و روح و روانشان در کوران این تجربه‌ها از هم نپاشد، به یک معنی «بزرگ» می‌شوند و دید بسیار وسیع‌تر و عمیق‌تری نسبت به زندگی پیدا می‌کنند. مواجه یک آکادمسین کوته‌بین و کودک‌مآب با کسی که این تجربه واقعی را از سر گذرانده و «بزرگ» شده می‌تواند تجربه‌ای دردناک برای آکادمیسین باشد.

پ.ن: جایی حافظ می‌گوید: ای که به تقریر و بیان دم زنی از عشق، ما با تو نداریم سخن، خیر و سلامت...  مقایسه بین مواجه زندگی از طریق اوراق و دفتر و مواجه مستقیم با واقعیت زندگی موضوع ابیات بسیار دیگری بوده هم از حافظ هم از بسیاری دیگر از شعرا، که من فکر می‌کنم قله‌های ادبیات ما نمی‌توانستند چنین زیبا سخن بگویند اگر شعر را تنها از طریق وزن و قافیه می‌آموختند و تجربه دست اول و عمیقی از زندگی نداشتند. در فیلم ویل هانتیگ هم، جایی شان به ویل (قهرمان داستان) به طعنه می‌گوید که تو دنیا را فقط از طریق کتاب‌ها دیده‌ای اما آیا واقعیت آنچه درباره‌اش خوانده‌ای را لمس کرده‌ای؟